Home Żydowski Lublin

Żydowski Lublin

by FKZLubliner

 

W 2017 r. przypadała 700. rocznica nadania Lublinowi praw miejskich. 

W dniu 15 sierpnia 1317 r. król Władysław Łokietek wydał akt lokujący miasto. Z tego okresu, czyli z pierwszej połowy XIV w., pochodzą najwcześniejsze wzmianki o lubelskich Żydach. W ciągu całej swojej historii Lublin był miastem wieloetnicznym – Żydzi żyli w nim ponad sześć wieków, współtworząc jego społeczny, kulturowy i gospodarczy krajobraz. 

Rozwój osadnictwa żydowskiego w Lublinie w XV i XVI w. podyktowany był przede wszystkim czynnikami natury gospodarczej. Korzystne położenie miasta na szlakach handlowych skłaniało wielu żydowskich kupców do osiedlania się w mieście i prowadzenia w nim działalności. Dynamiczny rozrost społeczności żydowskiej oraz jej gospodarcza operatywność doprowadziła do konfliktu z mieszczaństwem chrześcijańskim, które w 1535 r. uzyskało z rąk monarchy przywilej De non tolerandis Judaeis, zakazujący Żydom osiedlania się w obrębie miasta. Ograniczenie to spowodowało gwałtowny rozwój rozciągającej się wokół lubelskiego zamku dzielnicy żydowskiej – Podzamcza, która wkrótce uzyskała przywilej De non tolerandis Christianis. Doprowadziło to do powstania tzw. miasta górnego (chrześcijańskiego) i dolnego (żydowskiego), przyczyniając się do separacji obu grup religijnych.      

W XVI w. żydowski Lublin przeżywał swój złoty wiek. W centrum Podzamcza wzniesiono okazały kompleks synagogalny, założono cmentarz, pierwszą jesziwę, zorganizowano drukarnię hebrajską. W krótkim czasie Lublin wyrósł na drugi po Krakowie ośrodek kultury żydowskiej w Królestwie Polskim. Znaczenie miasta utwierdziło ustanowienie w nim przez króla Stefana Batorego w 1580 r. centralnego organu samorządu żydowskiego w Rzeczpospolitej tzw. Sejmu Czterech Ziem (Waad Arba Aracot).

Okres gwałtownego rozwoju lubelskiej gminy zakończył się w połowie XVII w., kiedy wojska moskiewsko-kozackie doszczętnie spustoszyły Podzamcze – w gruzach legła większość zabudowań, a Kozacy wymordowali około 2 tys. jego mieszkańców.

Odbudowa zniszczeń następowała powoli, jednak już dwa stulecia później (w połowie XIX w.) Żydzi stanowili prawie 60% mieszkańców miasta, a Lublin  urósł do rangi drugiego po Warszawie skupiska ludności żydowskiej w Królestwie Polskim. Jednym z czynników pobudzającym ten wzrost była szczególna pozycja miasta na mapie polskiego chasydyzmu, związana z działalnością Jakuba Izaaka Horowica – słynnego „Widzącego z Lublina”.  

W roku 1862 zniesiono większość ograniczeń prawnych dotyczących Żydów, co umożliwiło im m.in. osiedlanie się w dotychczas niedostępnych  dzielnicach miasta – w północno-wschodniej części Starówki oraz na Krakowskim Przedmieściu, głównej ulicy Lublina. Zmiany te dotyczyły jedynie nielicznych, najbogatszych i najsilniej zasymilowanych Żydów. Uboga, tradycyjna, słabo wykształcona część społeczności nadal mieszkała na Podzamczu, pozostając w izolacji od chrześcijańskiego centrum miasta. 

U schyłku XIX w. do Lublina zaczęły docierać nowe prądy społeczno-polityczne, które zaktywizowały żydowskie życie publiczne na skalę dotychczas niespotykaną. Nowych wyznawców znalazł syjonizm oraz robotniczy Bund. Pojawiły się prywatne szkoły dla żydowskich dziewcząt, nowoczesne instytucje dobroczynne, takie jak szpital przy ul. Lubartowskiej czy sierociniec przy ul. Grodzkiej. Zaktywizowała się Gmina Wyznaniowa, stając się szybko miejscem sporów pomiędzy tradycyjną, ortodoksyjną większością, a coraz liczniejszymi zwolennikami nowych prądów.

W momencie odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r., lubelscy Żydzi posiadali już dobrze rozwinięte i silnie zróżnicowane struktury życia społeczno-politycznego. W okresie dwudziestolecia międzywojennego w Lublinie funkcjonowały wszystkie ogólnopolskie żydowskie partie polityczne, które prowadziły ożywioną działalność organizacyjną i społeczną. Działały tu również żydowskie organizacje sportowe, instytucje oświatowe oraz związki zawodowe. Żywo rozwijało się życie kulturalne i gospodarcze. Powołano do życia słynną uczelnię talmudyczną Jesziwas Chachmej Lublin (Jesziwa Mędrców Lublina). W ciągu stuleci swojej historii żydowski Lublin wydał dziesiątki znamienitych postaci: uczonych, rabinów, pisarzy, poetów, filozofów, lekarzy, przywódców politycznych i działaczy społecznych. Z Lublina pochodzili m.in.: Franciszka Arnsztajnowa – działaczka niepodległościowa i wybitna poetka, Henryk Erlich – przywódca polskiego Bundu, Jakub Glatsztejn – tworzący w języku jidysz poeta, prozaik i krytyk literacki, Anna Langfus – pisarka, Gerszon Lewin – lekarz, ordynator żydowskiego szpitala na Czystem w Warszawie, Emil Meyerson – wybitny filozof, Salomon Seidenman i Jerzy Rosenblatt – działacze syjonistyczni i posłowie na Sejm, Icchak Sadeh – izraelski dowódca wojskowy oraz rodzina Arctów – znani lubelscy (później warszawscy) księgarze, wydawcy i drukarze. 

Tuż przed wybuchem II wojny światowej Lublin zamieszkiwało około 43 tys. Żydów (1/3 wszystkich mieszkańców).

Miasto zostało zajęte przez Niemców 18 września 1939 r. Na początku następnego roku powołano do życia Radę Żydowską (Judenrat). W marcu 1941 r. utworzono getto, w granicach którego znalazło się Podzamcze oraz część Starego Miasta. Decyzja ta przyczyniła się do powstania niezwykłej ciasnoty mieszkaniowej, pogorszenia warunków sanitarnych, a w konsekwencji do wybuchu epidemii chorób zakaźnych, które w połączeniu z głodem i wyniszczającą pracą dziesiątkowały mieszkańców lubelskiej dzielnicy żydowskiej. 

Wielka akcja wysiedleńcza z lubelskiego getta rozpoczęła się w nocy z 16 na 17 marca 1942 r., a Lublin stał się pierwszym ośrodkiem w Generalnej Guberni, w którym przystąpiono do realizacji „Akcji Reinhardt” – systematycznej i masowej zagłady ludności żydowskiej na tym obszarze. Ludzi ujętych na terenie getta kierowano na rampę kolejową przy rzeźni miejskiej na Kalinowszczyźnie, skąd niemal każdego dnia odchodziły transporty do obozu zagłady w Bełżcu. Podczas trwającej miesiąc akcji z getta wywieziono około 26 tys. Żydów, zaś 1500 zamordowano na miejscu. Po jej zakończeniu, tych którzy ocaleli (około 7 tys.) przeniesiono do nowo utworzonego getta na Majdanie Tatarskim – przedmieściu Lublina położonym w sąsiedztwie obozu koncentracyjnego na Majdanku. Niedługo później Niemcy rozpoczęli  systematyczne wyburzanie Podzamcza. Los getta na Majdanie Tatarskim dopełnił się 9 listopada 1942 r., kiedy to jego mieszkańców przepędzono na Majdanek, gdzie jeszcze tego samego dnia większość zamordowano w komorach gazowych. 

Tuż po zajęciu miasta przez wojska radzieckie, w sierpniu 1944 r., w Lublinie pojawiło się około 300 Żydów, zaś do końca roku liczba ta wzrosła do ponad 3 tys. Przez krótki czas Lublin stał się centrum żydowskiego życia w powojennej Polsce, odrodziły się żydowskie partie polityczne, powstały instytucje pomocowe, społeczne i kulturalne np. Centralna Komisja Historyczna – zalążek późniejszego Żydowskiego Instytutu Historycznego. W listopadzie 1944 r. w mieście powołano do życia Centralny Komitet Żydów w Polsce, główną instytucję żydowską w kraju funkcjonującą do 1950 r. Kres „metropolitalnej” funkcji miasta przyniosło oswobodzenie centralnej Polski (w pierwszych miesiącach 1945 r.), wskutek czego nastąpił odpływ ludzi i większości instytucji do Łodzi, Warszawy i innych większych miast.

W połowie 1946 r. miasto zamieszkiwało nadal ponad 2 tys. Żydów, jednak po masowej ucieczce z kraju wywołanej pogromem kieleckim (4 lipca 1946 r.), liczba ta drastycznie zmalała. W latach 50. w Lublinie wciąż mieszkało kilkuset Żydów, którzy w większości opuścili Polskę po kampanii antysemickiej w 1968 r.

Obecnie w mieście funkcjonuje filia warszawskiej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej oraz oddział Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce. Lubelska społeczność żydowska liczy zaledwie kilkadziesiąt osób. 

autor dr hab. Adam Kopciowski

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Akceptuj Czytaj więcej

Privacy & Cookies Policy